Niesiołowski Franciszek Ksawery h. Korzbok (1771–1845), generał WP, uczestnik powstań 1794 i 1831 r., senator kasztelan Król. Pol. w r. 1831. Ur. 18 XII w Lachowiczach (woj. nowogródzkie), które w tym czasie należały do Massalskich, był synem Józefa (zob.) i Katarzyny z Massalskich (córki Michała Józefa, zob.). W r. szk. 1785/6 był uczniem klasy IV szkoły podwydziałowej Zgromadzenia Akademickiego w Wilnie i miał «najszczególniejszy okazać postępek». W tymże r. szk. był słuchaczem Kolegium Moralnego Szkoły Głównej W. Ks. Lit. (prawo natury). W l. 1786/7 i 1787/8 był słuchaczem jednocześnie Kolegium Moralnego (literatura i prawo natury) oraz Kolegium Fizycznego (matematyka elementarna i matematyka stosowana). Dn. 16 I 1788 został szefem VI regimentu piechoty W. Ks. Lit. Ze swoim pułkiem wziął udział w kampanii 1792 r. na Litwie, m. in. w bitwie pod Brześciem i Kobylanami; odznaczony został Krzyżem Virtuti Militari. Po zakończeniu działań wojennych znalazł się w Warszawie. W końcu sierpnia lub na początku września złożył przysięgę władzom konfederackim i na posłuszeństwo hetmanowi Szymonowi Kossakowskiemu. Pozostał nadal w wojsku jako szef VI regimentu.
Wcześnie włączył się N. do prac konspiracyjnych. Mogło to nastąpić w Warszawie w kręgu Ignacego Działyńskiego; natomiast w okresie poprzedzającym wybuch powstania N. działał najpewniej w Wilnie. Nie tylko znalazł się na tajnej liście osób podejrzanych, przesłanej N. Repninowi przez P. Zubowa z Petersburga w kwietniu 1794, ale w tymże czasie hetman Sz. Kossakowski wydał nakaz aresztowania N-ego wraz z gronem innych oficerów. Wg raportu gen. Antoniego Chlewińskiego do Kościuszki z 13 V 1794, właśnie N. i gen. Romuald Giedroyć przybyli do Szawel jako delegowani z Wilna przed 16 IV t. r. Był tedy N. współtwórcą aktu powstania ogłoszonego tego dnia w Szawlach. Dn. 20 IV wydał nie znaną bliżej «proklamację do wojska», a już 30 IV wraz «ze swym korpusem» był w Wilnie i złożył akces do aktu powstania ogłoszonego tam 24 IV, usuwając się w ten sposób spod posłuszeństwa A. Chlewińskiemu jako naczelnikowi powstania na Litwie. Wkrótce potem 11 V Kościuszko awansował go na generał-majora. Ze swoim regimentem brał udział w kilku bitwach. Wyróżnił się pod Polanami 7 V (okolice Oszmiany). Na przełomie czerwca i lipca wziął udział w wyprawie do Kurlandii. Dn. 29 VII, wspólnie z gen. R. Giedroyciem, odniósł zwycięstwo nad S. Golicynem pod Sałatami w pow. upickim na pograniczu Kurlandii. W 2. poł. września z kolumną Tomasza Wawrzeckiego cofał się na Grodno do Warszawy. Brak bezpośrednich informacji, czy brał udział w obronie Pragi. Warszawę opuścił 6 XI z naczelnikiem Wawrzeckim, przy którym pozostał do końca. Zagarnięty do niewoli pod Radoszycami, został odwieziony pod eskortą do Warszawy 22 XI. Już w końcu listopada lub na początku grudnia z paszportem A. Suworowa przybył do Wilna, gdzie w areszcie domowym był trzymany jego ojciec. Z powodu odmowy przysięgi na wierność Katarzynie II nie został dopuszczony do ojca i musiał wyjechać. W r. 1795 znalazł się w Dreźnie w gronie polskiej emigracji i z polecenia gen. Jana Henryka Dąbrowskiego jeździł do Berlina. Był tam jeszcze w kwietniu 1796, skoro konspiracja warszawska wysyłała do niego swego emisariusza. T. r. wrócił do kraju. Nie jest pewne, który z dwóch Niesiołowskich, N. czy jego ojciec Józef, był podejrzany przez Repnina o udział w spisku, mającym na celu wywołanie nowego powstania, a w r. 1798 nawet aresztowany i sprowadzony do Wilna na śledztwo. Podobno obaj Niesiołowscy popierali w l. 1806/7 plany Adama Jerzego Czartoryskiego, zmierzające do odbudowania państwa polskiego w oparciu o Rosję.
Na mocy ukazu Aleksandra I z 21 XII 1807 N. wszedł w skład komisji sądowo-edukacyjnej dla guberni litewskich, w której prezydował T. Wawrzecki. Zadaniem komisji było uporządkowanie i wyjaśnienie stanu prawnego funduszów edukacyjnych. Nic nie wiadomo o faktycznym udziale N-ego w pracach tej magistratury poza obecnością na uroczystym otwarciu w Wilnie 27 IV 1808. Do momentu wkroczenia wojsk Napoleona przebywał na Litwie. W r. 1808 H. Kołłątaj w poufnym memoriale wymienia go wśród osób, na które może liczyć armia francuska na wypadek przekroczenia Niemna. A jednocześnie obaj Niesiołowscy, ojciec i syn, uchodzili za stronników polityki A. Czartoryskiego. Wg projektów Michała Ogińskiego z r. 1811 N. miał objąć stanowisko w wojsku jako generał brygady w razie wyodrębnienia W. Ks. Lit. przez Aleksandra I. Zaraz po wkroczeniu armii francuskiej, rozkazem Napoleona z 5 VII 1812, N. został mianowany członkiem Komitetu Wojskowego w Wilnie, a następnie 29 VIII, w stopniu generała brygady, inspektorem piechoty organizowanej pośpiesznie armii W. Ks. Lit. Nominacja 5 XII t. r. na stanowisko generalnego inspektora pospolitego ruszenia nie mogła już mieć praktycznego znaczenia. W styczniu 1813, wraz z oddziałami wojska litewskiego, znalazł się w Warszawie. Przy armii Napoleona pozostał do końca, ale – o ile wiadomo – nie sprawował odpowiedzialnej funkcji. Wszedł do korpusu gwardii honorowej, utworzonego przez Napoleona w czasie kampanii saskiej z polskich oficerów, nie mających przydziału, pod dowództwem gen. Stanisława Woyczyńskiego. Dn. 9 V 1814 gen. Woyczyński zgłosił gotowość korpusu do powrotu do kraju. Wśród wracających był i N., generał brygady. Przed powrotem uzyskał od Aleksandra I zwrot dóbr litewskich, wziętych w sekwestr przez władze rosyjskie. Nie wiadomo dokładnie, kiedy wstąpił do wolnomularstwa; był członkiem w VII stopniu loży kapitularnej «Rycerze Gwiazdy» i mistrzem loży «Bracia Zjednoczeni». W r. 1818 podał siędo dymisji, którą otrzymał 28 X t. r. z prawem noszenia munduru. Odziedziczony po ojcu (zm. 8 III 1814) majątek musiał oddać na eksdywizję. Pozostała tradycja, że eksdywizja została przeprowadzona bardzo rzetelnie i bez strat wierzycieli. W tymże czasie wyzbył się dóbr w zaborze rosyjskim, m. in. rodzinnej Woroneży, przeniósł się do Król. Pol. i nabył tam duży majątek Józefów w Lubelskiem, niegdyś Potockich, w którym urządził swoją rezydencję. Oprócz tego w l. 1801–24 posiadał rozległe dobra Połąga na Żmudzi, które poprzednio należały do Massalskich, rodziny jego matki. W r. 1830 został posłem na sejm Królestwa z pow. kazimierskiego w woj. lubelskim. Uczestniczył w sesji czerwcowej; m. in. podpisał petycję do króla w sprawie Wincentego Niemojowskiego oraz drugą o uchylenie dekretu z 13 II 1825, jako sprzecznego z konstytucją Królestwa, gdyż zawieszał jawność obrad sejmowych.
Po wybuchu powstania N. zasiadał w sejmie od 18 XII. Tegoż dnia zadeklarował ofiarę na cele narodowe 15 000 złp. w listach zastawnych. Dn. 25 I 1831 podpisał akt detronizacji Mikołaja I. Dn. 17 III t. r. z grupą posłów podpisał żądanie, aby Rząd Narodowy informował wyczerpująco izby o stanie «postępu i toku sprawy». Kilkakrotnie wypowiadał się przeciwko ograniczeniu kompetencji naczelnego wodza. Często bywał zapraszany przez marszałka izby do liczenia głosów. Poza tym jego działalność w sejmie niczym specjalnym nie zaznaczyła się. Dn. 1 II t. r. był zaproponowany do formowania i dowództwa «legiów litewskich». W styczniu 1831 został zastępcą gubernatora Warszawy i pełniąc tę funkcję 6 II t. r. podpisał protokół Rady Wojennej w sprawie obrony stolicy, ale aż do 23 III brał udział w obradach sejmowych. Od 24 III był w wojsku i dowodził brygadą złożoną z 12 i 13 p. piechoty, osłaniając dostęp do Wisły w okolicy Stężycy. Ale N. wzbudził niechęć i nieufność naczelnego wodza Jana Skrzyneckiego oraz posądzenie o nieudolność («użyć w polu niepodobna») i został przez niego odesłany do «rządu», chociaż dymisja z wojska formalnie nastąpiła dopiero 25 VI. Od 7 V znowuż uczestniczył w obradach sejmu. Dn. 1 VI została zgłoszona jego kandydatura na członka senatu, jednak nie uzyskała wymaganej liczby głosów. Atoli 9 VIII został wybrany senatorem kasztelanem. W posiedzeniach senatu, względnie izb połączonych, uczestniczył do 12 IX, a 14 IX wrócił do służby w wojsku, z którym wycofał się w Płockie. Jednak już 30 IX wrócił do Warszawy, zgłosił dymisję z wojska i na nowo złożył przysięgę wierności Mikołajowi jako królowi polskiemu. Mimo to w nie znanych bliżej okolicznościach został deportowany do Wołogdy. Wiadomość o konfiskacie Józefowa nie jest pewna (Iwaszkiewicz). Z zesłania wrócił przed r. 1837 schorowany i oślepły; wg relacji pamiętnikarskiej Gabrieli Puzyniny «martwy i zdzieciniały». Jak się zdaje, zamieszkał w Józefowie i tamże zmarł w osamotnieniu 15 IX 1845.
N. był dwukrotnie żonaty: najpierw z Wiktorią Radziwiłłówną, z którą się rozwiódł, a powtórnie z Zofią Aleksandrą (zm. 19 V 1856), córką gen. Michała Paca, 1. v. Feliksową Potocką (1825). Wówczas Niesiołowscy prowadzili wystawny dom otwarty w Wilnie. Ale i to małżeństwo wkrótce rozpadło się (1828). Z pierwszej żony miał 2 córki: Wandę (zm. 1837), zamężną za Arturem de Choiseul Gouffier, synem Aleksandra, oraz Idalię, zamężną za Emilem Dolińskim, sędzią pokoju pow. kazimierskiego, właścicielem dóbr Modliborzyce w pow. Janów w woj. lubelskim. Obszerny dziennik N-ego od r. 1802, spalony został przez Niemców razem z tzw. Archiwum Niesiołowskich w pożarze Archiwum Głównego Akt Dawnych w sierpniu 1944.
Encyklopedia Szlachecka, W. 1937 IX 71; Enc. Wojsk., V 729–30 (bałamutna); Słown. Geogr., (Józefów, Lachowicze, Połąga, Woroneża); Dworzaczek, tabl. 172; Uruski, II 224, III 208, XII 122; Iwaszkiewicz J., Wykaz dóbr ziemskich skonfiskowanych, W. 1929 s. 30; Księga pamiątkowa w 50-letnią rocznicę powstania r. 1830, Lw. 1881 (Spis imienny dowódców, s. 13); Małachowski-Łempicki, Wykaz pol. lóż wolnomularskich; Poczet imienny skazańców na Sybir… sporządzony w Wiatce 1832 r., Kr. 1867 s. 12; Spis imienny męczenników polskich… którzy… zesłani zostali w dalekie głębie moskiewskiego carstwa, Z. 1, Lipsk 1832; – Askenazy Sz., Napoleon a Polska, W. 1918–19 I, III; Baliński M., Pamiętniki o Janie Śniadeckim, Wil. 1865 I 487; Bieliński, Uniw. Wil., I 146, 294, 297, 695 (myli N-ego z Józefem Niesiołowskim), III; Chodźko L., Historia domu Ostrowskich, Lw. 1871–3 II 269, 272; Dembiński B., Stanisław August i ks. Józef Poniatowski, Lw. 1904; Dubiecki M., Karol Prozor, Kr. 1897 s. 164; Gembarzewski, Wojsko Pol. 1807–14, s. 30, 300; tenże, Wojsko Pol. 1815–30, s. I–XXVI; Handelsman M., Adam Czartoryski, W. 1948 I; Iwaszkiewicz J., Litwa w roku 1812, Kr. 1912; Janowski L., W promieniach Wilna i Krzemieńca, Wr. 1923; Jarochowski K., Opowiadania historyczne, P. 1860 s. 189–90; Kaczkowski J., Konfiskaty na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim, W. 1918 s. 31, 33; Kieniewicz S., Ignacy Działyński, Kórnik 1930; Korzon, Wewnętrzne dzieje, Wyd. 2., VI; Kosim J., Okupacja pruska i konspiracja rewolucyjna w Warszawie w 1796–1806, Wr. 1976; Kukiel M., Wojna 1812 roku, Kr. 1937 I; Mościcki H., Generał Jasiński, W. 1917; Pachoński J. L., Legiony polskie, W. 1969 I; Straty archiwów i bibliotek warszawskich w zakresie rękopiśmiennych źródeł historycznych, W. 1957 I 368; Szybiak I., Szkolnictwo Komisji Edukacji Narodowej w Wielkim Księstwie Litewskim, Wr. 1973; Tokarz W., Ostatnie lata H. Kołłątaja, Kr. 1905 I; Wegner L., Ostatnie dni powstania kościuszkowskiego, P. 1871 s. 71–2; Wolański A., Wojna polsko-rosyjska 1792 r., P. 1922 II (myli z Józefem Niesiołowskim); Żytkowicz L., Litwa i Korona w r. 1794, „Ateneum Wil.” R. 12: [1937] s. 522, 531–3, 548; tenże, Rządy Repnina na Litwie w l. 1794–7, Wil. 1938; tenże, Ze stosunków Jasińskiego z Konfederacją Targowicką, „Ateneum „Wil.” R. 13: [1938] s. 171; – Akty powstania Kościuszki, III; Barzykowski S., Historya powstania listopadowego, P. 1883 I 466; Dyaryusz sejmu z r. 1830–1831, Kr. 1907–12 I 3, 9, 244, 403, 404, 407–8, II 274, 302 n., 599, III 318, IV 155, 232, VI 224, 295, 297, 578, 610; Dyaryusz Senatu z r. 1830–1, Kr. 1938; Korespondencja Adama Naruszewicza 1762–1796, Wr. 1959; Niemcewicz J., Pamiętniki czasów moich, W. 1957 II; Ogiński M., Mémoires, Paris 1826 I 446, 449, II 59, 71, IV 178; Pamiętniki J. D. Ochockiego, Wil. 1857 II 199; Protokół posiedzeń izby poselskiej z miesiąca czerwca 1830, W. 1831 (Lista posłów i deputowanych) s. I, XVI; Puzynina G., W Wilnie i dworach litewskich, Wil. [1928]; Raporty generalnych wizytatorów szkół Komisji Edukacji Narodowej w Wielkim Księstwie Litewskim 1781–1792, Wr. 1974; Sbornik Russ. Ist. Obšč., XVI 48, 243, 439; Tjažby litovskich krest’jan i žitelej mesteček. Cz. III, Vil’njus 1968 s. 342, 343, 345; Zaleski M., Pamiętniki, P. 1879 s. 215–16, 310, 327; Źródła do dziejów wojny polsko-rosyjskiej 1830–1831, W. 1931–5 I, II, IV; – AGAD: Akta Rządowej Komisji Wojny 480 k. 1; Arch. PAN: rkp. III 67, 76 k. 119, 120, 125; Arch. Państw. w Wil.: Akta Dawne 15 287 k. 498–499; B. Czart.: rkp. IV 1826 k. 62, 68, 69, 74, 75; Notatki Stefana Pomarańskiego w Materiałach Red. PSB.
Leonid Żytkowicz